فرار مالیاتی چیست ؟
فرار مالیاتی معمولاً بدلیل مشکلات عمده در اثبات آن در مجامع قانونی، معمولا آسان‌تر از سایر فعالیت‌های مجرمانه‌ی دیگر رخ می دهد. دولت ها بموجب قانون می‌توانند کلاه‌برداران مالیاتی را به جرم فرار از پرداخت مالیات محکوم و به پرداخت جریمه وادار کند. بنابراین پرداخت مالیات بر اساس اصول تعیین شده دولت ها و در تمامی کشورها جزء اصول مهم شهروندی و در راستای رسیدن به رفاه عمومی تدوین شده است.
بطور کلی به هرگونه تلاش قانونی یا غیرقانونی یک شخص یا شرکت با هدف خودداری از پرداخت مالیات قانونی یا کمتر پرداخت نمودن آن، به هر شیوه که انجام شود، فرار مالیاتی می‌گویند. فرار مالیاتی یک اصطلاح رایج در رابطه با کارهایی است که برای عدم پرداخت بدهی مالیاتی در نظر گرفته می‌شود و به این معنی است که مؤدی کمتر از میزانی که قانوناً مشمول مالیات است، مالیات پرداخت کند.
یکی از مهم‌ترین مواد قانونی در جرم‌انگاری فرار مالیاتی مربوط به ماده ۱۹۹ و ۲۰۰ قانون مالیات‌های مستقیم است که بر این اساس، «هر شخص حقیقی یا حقوقی که به‌موجب مقررات این قانون مکلف به کسر و ایصال مالیات مؤدیان دیگر هست در صورت تخلف از انجام وظایف مقرره علاوه بر مسئولیت تضامنی که با مؤدی در پرداخت مالیات خواهد داشت مشمول جریمه‌ای معادل ۲۰ درصد مالیات پرداخت‌نشده خواهد بود.» بر اساس تبصره یک این ماده ۱۹۹ قانون، حتی برای متخلفان دولتی نیز مجازات پیش‌بینی‌شده و آمده است: «در مواردی که مکلفین به کسر مالیات، وزارتخانه، شرکت یا مؤسسه دولتی یا شهرداری باشد مسئولین امر مشمول مجازات مقرر طبق قانون تخلفات اداری خواهند بود.»
افزایش نرخ‌های مالیاتی و روش های بعضا اشتباه مالیات ستانی در تمامی کشورها می‌تواند منجر به بی‌انگیزگی در سرمایه‌گذاری شود و زمینه لازم برای فرار مالیاتی نیز فراهم شود. بنابراین دولت‌ها باید علاوه بر دقت در وضع نرخ های مالیاتی، همه جانب را با احتیاط و دقت بیشتری بسنجند. به گفته کارشناسان، فرارهای مالیاتی عمدتاً توسط اشخاص حقیقی و حقوقی با درآمدهای بالا و با روش های از جمله سندسازی، ارائه آمار غلط، ایجاد شرکت های کاغذی و … صورت می‌گیرد. آثار سوء فرار مالیاتی در تأمین نشدن درآمدهای موردنیاز دولت و درنتیجه عدم ارائه خدمات اجتماعی مطلوب و باکیفیت ظهور و بروز پیدا می‌کند. همچنین فرار مالیاتی سبب می‌شود درآمدها در سطح جامعه به نحو متناسب توزیع نشده و انباشت ثروت در دست گروه‌های خاص، نه فقط زمینه تقویت قدرت سیاسی برخی گروه‌ها را فراهم آورد بلکه شکاف طبقاتی ناشی از این امر موجب افزایش تنش سیاسی و اجتماعی در جامعه می‌شود.
بطور کلی فرار مالیاتی یکی از مصادیق و مظاهر فساد اقتصادی بوده و امنیت اقتصادی موردنیاز برای گسترش فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری را دچار اختلال می‌کند. ازاین‌رو، اصلاح و تجدیدنظر در نظام مالیاتی کشور به ویژه نظام کیفری مالیاتی به منظور بهبود وضعیت اقتصاد ملی امری ضروری و لازم به شمار می‌آید.
انواع فرارهای مالیاتی
منظور از فرار مالیاتی هرگونه تلاش غیرقانونی برای پرداخت نکردن مالیات هست. فرار مالیاتی ممکن است به روش‌های مختلفی صورت بگیرد، اما در همهٔ این روش‌ها افراد تلاش می‌کنند که مالیات خود را کامل پرداخت نکرده یا اینکه آن را به صورت ناقص پرداخت کند. نوع رفتار فرد در جرم فرار مالیاتی می‌تواند گوناگون باشد.
مطابق قانون اگر فرد با قصد فرار از پرداخت مالیات و با آگاهی، مرتکب رفتارهای زیر شود، جرم فرار مالیاتی تحقق پیدا می‌کند:
- اگر به ترازنامه و حساب سود و زیان یا دفاتر اسناد و مدارکی که برای تشخیص مالیات ملاک عمل هست و برخلاف حقیقت تنظیم‌شده است، استناد نماید.
- اگر برای سه سال متوالی (پشت سر هم) اظهارنامهٔ مالیاتی و ترازنامه و حساب سود و زیان ارائه نکند.
- در صورتی که فعالیت اقتصادی و درآمد خود را مخفی نماید.
- اگر مانع از آن شود که مأموران مالیاتی که به عنوان بازرس مالیاتی مکلف به انجام این امور هستند، به اطلاعات مالیاتی و اقتصادی خود او یا اشخاص ثالث دسترسی داشته باشند.
- اگر مأمور وصول یا کسر مالیات پرداخت کنندگان دیگر باشد و این وظیفه را در مواعد مقرر قانونی انجام ندهد.
- اگر معاملات و قراردادهای خود را به نام دیگران تنظیم کند یا معاملات و قراردادهای اشخاصی که موظف به پرداخت مالیات هستند را برخلاف واقع به نام خود تنظیم نماید.
- اگر از کارت بازرگانی اشخاص دیگر برای فرار مالیاتی استفاده نماید.
- اگر فعالیت‌های خود را طوری قلمداد نماید که گویا مشمول معافیت مالیاتی بوده است.
معاون مالیات‌های مستقیم سازمان امور مالیاتی کشور می‌گوید که سالانه ۱۲۰ تا ۱۳۰ هزار میلیارد تومان به‌واسطه فرار مالیاتی از جیب دولت می‌رود و این در حالی است که درآمدهای مالیاتی به‌عنوان یک منبع پایدار درآمدی در کشورهای توسعه یافته محسوب می‌شود و مؤلفه‌های اقتصاد مقاومتی نیز بر توجه به بخش مالیات‌ها تأکید دارد.
افزایش نرخ‌های مالیاتی در تمامی کشورها می‌تواند منجر به بی‌انگیزگی در سرمایه‌گذاری شود و زمینه لازم فرار مالیاتی را نیز فراهم می‌آورد؛ بنابراین دولت‌ها هم باید در وضع نرخ مالیاتی و قوانین جانب احتیاط را رعایت کنند و جوانب را با دقت بیشتری بسنجند.
دلایل فرار مالیاتی
گزارشی که از سوی مرکز تحقیقات و بررسی‌های اقتصادی اتاق بازرگانی ایران تهیه‌شده، ضمن اشاره به پیامدهای فرار مالیاتی، هشت عامل اصلی نقش‌آفرین در فرار مالیاتی بشرح زیر مطرح شده است.
- عدم تنوع پایه‌های مالیاتی و ترکیب نامناسب درآمدهای مالیاتی
- وجود معافیت‌های مالیاتی وسیع و متنوع
- تعدد، پیچیدگی و ابهام در قوانین، مقررات و فرآیندهای مالیاتی
- افزایش فساد و گستردگی بخش غیررسمی اقتصاد
- عدم اعتماد مردم به کارایی و اثربخشی دولت
- فرهنگ مالیاتی ضعیف
- فقدان نظام جامع اطلاعات مالیاتی
- مشکلات ساختار اقتصاد
جرم فرار مالیاتی در قانون اساسی
قانون‌گذار ایران پس از اصلاحات مکرر قوانین مالیاتی، در ماده ۲۰۱ قانون مالیات‌های مستقیم ۱۳۸۰ و در ماده ۲۷۴ اصلاحیه قانون مزبور مصوب ۱۳۹۴ این پدیده اقتصادی را جرم‌انگاری و کیفر حبس برای آن مشخص کرده است. قانون‌گذار سعی نموده تعریفی از فرار مالیاتی در قانون مالیات‌های مستقیم ارائه کند. بر این اساس در ماده ۲۰۱ همین قانون مقرر داشته:
»هرگاه مؤدی مالیات به قصد فرار از پرداخت، عمداً به ترازنامه و حساب سود و زیان یا به دفاتر و اسناد و مدارکی که برای تشخیص مالیات، ملاک هستند و برخلاف حقیقت تهیه و تنظیم شده، استناد نماید یا برای سه سال متوالی از تسلیم اظهارنامه مالیاتی و ترازنامه و حساب سود و زیان خودداری کند، مجرم شناخته می‌شود«
لازم به ذکر است که در برخی کشورها میزان مجازات حبس برای فرار مالیاتی تا پنج سال نیز پیش‌بینی شده است. تعریف مذکور تعریف جامعی از جرم فرار مالیاتی نیست و برخی از کارهایی که منجر به عدم پرداخت مالیات می‌شود را پوشش نمی‌دهد؛ مثلاً هرگاه مؤدیان با جعل اسناد و مدارکی که ملاک تشخیص مالیات نیست، فعالیت‌های شغلی خود را از موارد معافیت مالیاتی قلمداد نمایند؛ مشمول ماده ۲۰۱ نخواهند بود. در تعریف فرار مالیاتی مناسب آن است که بیان شود «ارتکاب هر فعل که به قصد فرار مالیاتی صورت گیرد و منجر به پرداخت کمتر یا نپرداختن مالیات شود»
نکته مهم بعدی این است که جرایم مالیاتی در دنیای مالیات فقط به فرار مالیاتی شرکتها محدود نمی شود، بلکه بانک ها هم مرتکب فرار مالیاتی می شوند.
راهکار مقابله با فرار مالیاتی
قانون مالیات‌های مستقیم، مهم‌ترین ابزار مقابله با فرار مالیاتی است که برای اولین بار در ایران در سال ۱۳۴۵ وضع گردید. در طول سال‌های مختلف، این قانون بارها و بارها مورد بازنگری قرار گرفته و همواره اصلاحاتی در آن صورت گرفته است. با این حال هنوز هم فرار مالیاتی چه در ایران و چه در سایر کشورهای دنیا، موضوعی است که با خلأهای جدی قانون مواجه است.
یکی از مهم‌ترین مواد قانونی در جرم‌انگاری فرار مالیاتی مربوط به ماده ۱۹۹ و ۲۰۰ قانون مالیات‌های مستقیم است که بر این اساس، «هر شخص حقیقی یا حقوقی که به موجب مقررات این قانون مکلف به کسر مالیات مؤدیان دیگر می‌باشد؛ در صورت تخلف از انجام وظایف مقرره علاوه بر مسئولیت تضامنی که با مؤدی در پرداخت مالیات خواهد داشت؛ مشمول جریمه‌ای معادل ۲۰ درصد مالیات پرداخت نشده خواهد بود.»
بر اساس تبصره یک این ماده ۱۹۹ قانون، حتی برای متخلفان دولتی نیز مجازات پیش‌بینی شده و آمده است: در مواردی که مکلفین به کسر مالیات، وزارتخانه، شرکت یا مؤسسه دولتی یا شهرداری باشد مسئولین امر مشمول مجازات مقرر طبق قانون تخلفات اداری خواهند بود.
تمکین نکردن از مقررات مالیاتی، موضوعی است که نه تنها در ایران، بلکه در کشورهای پیشرفته نیز دارای اهمیت و محل بحث و چاره‌اندیشی است. فرار از مالیات همیشه و همه جا موضوع مهمی برای مؤدیان بوده است. از این رو، در سایر کشورها با توجه به سیستم‌های اطلاعاتی پیشرفته و تدوین مقررات بازدارنده، سعی در کاهش آن کرده‌اند. فرهنگ‌سازی مالیاتی نه تنها در زمینه مالیات بر ارزش‌افزوده، بلکه در سایر منابع مالیاتی، ضروری و بااهمیت است.
در ایران، با مروری به گذشته‌های دور، درمی‌یابیم که هیچ‌گاه نگاه چندان مثبتی به پرداخت مالیات در کشور وجود نداشته است. از این رو، برای اینکه بتوانیم در این زمینه فرهنگ مناسبی را در جامعه ایجاد کنیم، باید در گام نخست، با مشخص کردن عوامل این نگاه منفی و تغییر آن، دیدگاه مردم را به وصول درآمدهای مالیاتی مثبت کرد.
اعلام و گزارش فرار مالیاتی
برای بسیاری سؤال است که آیا گزارش و اعلام فرار مالیاتی به دارایی امکان پذیر است یا نه؟ برخی معتقدند که این مسئله و تحقیق در مورد آن به عهده اداره دارایی و نهادهای تعریف شده است و البته اساساً امکان خاصی نیز برای این مسئله در نظر گرفته نشده است؛ چرا که تشخیص این مسئله آسان نیست، اما در صورتی که قصد اعلام و گزارش فرار مالیاتی را داشته باشید می توانید آن را در قالب یک گزارش ساده از طریق آدرس زیر به وبسایت سازمان امور مالیاتی کشور منتقل کنید.